Niet-beroepsactieven
De werkloosheidsgraad is met 3,3% historisch laag in Vlaanderen. De gekende vijvers zijn zo goed als leeggevist. Willen we de werkzaamheidsdoelstelling van 80% behalen, dan is het belangrijk om onze blik te verruimen van wie we als potentieel beschouwen op de arbeidsmarkt. We moeten op zoek gaan naar bijkomende talenten bij de niet-beroepsactieven. De groep van niet-beroepsactieven is bovendien een erg grote groep en daarom zeker de moeite waard om verder te analyseren. We vinden er verschillende profielen terug die volgens onze inschatting nog een goede band hebben met de arbeidsmarkt. Hun band kan bovendien nog versterkt worden naar de toekomst toe, zodat zij zich terug actief aanbieden op de arbeidsmarkt.
Sarah Vansteenkiste
Inschatting van het arbeidspotentieel via survey-data
Om het arbeidspotentieel bij de niet-beroepsactieven te ontleden, maken we in eerste instantie gebruik van survey-data en meer bepaald de Enquête naar de Arbeidskrachten (EAK), uitgevoerd door Statbel. Op basis van deze bron stellen we berekeningen en analyses ter beschikking voor België, de gewesten en de provincies. Voor alle publicaties die betrekking hebben op deze bron wijzen we op een methodologische aanpassing. In 2021 werd de EAK grondig hervormd waardoor bepaalde groepen van de arbeidsreserve niet meer te repliceren zijn. Daarenboven heeft ook Eurostat, het Europese bureau voor de statistiek, bepaalde definities gewijzigd. Doordat we zoveel mogelijk willen aansluiten bij de Europese definities en we gebonden zijn aan de mogelijkheden van de data, hebben we vanuit het Steunpunt Werk onze methodologie voor bepaalde groepen aangepast. Hierdoor zijn de data voor publicaties van voor 2022 afwijkend van de cijferreeksen op onze website en recente publicaties over de arbeidsreserve.
In 2023 bestond de Vlaamse bevolking op arbeidsleeftijd (20- tot 64-jarigen) uit 3,9 miljoen personen. Om een duidelijk beeld te geven van de omvang van de verschillende groepen stellen we de bevolking op arbeidsleeftijd voor als 100 personen. Van de 100 personen zijn er 77 aan het werk: 74 zijn volledig tewerkgesteld en 3 zijn ondertewerkgesteld. Slechts 2 personen behoren tot de actieve werklozen. Dit is een klein aandeel ten opzichte van de niet-beroepsactieven met 21 personen. Ook binnen deze niet-beroepsactieve bevolking zit er heel wat arbeidspotentieel verscholen.
Zoekend, beschikbaar of ziet zichzelf als werkend of werkloos
In eerste instantie zijn er de zoekende of beschikbare niet-beroepsactieven, of de niet-beroepsactieven die zichzelf percipiëren als werkend of werkloos die nog een behoorlijke band met de arbeidsmarkt hebben. In 2023 vielen 2 van de 100 Vlamingen op arbeidsleeftijd onder deze categorie:
- Enerzijds zijn er niet-beroepsactieven die wel actief zoeken maar niet beschikbaar zijn: studies dienen nog afgerond te worden, men heeft geen alternatief voor de zorg voor kinderen, men is (tijdelijk) arbeidsongeschikt, enzovoort.
- Daarnaast zijn er personen die willen werken en beschikbaar zijn, maar toch niet actief zoeken naar een baan. Het zijn vaak ontmoedigde werklozen. Ze hebben de hoop opgegeven, omdat ze denken niet over de juiste kwalificaties te beschikken, geen werk in de nabije omgeving te vinden, moeilijkheden hebben met de taal, of denken dat ze te jong of te oud zijn voor een baan.
- Vervolgens zijn er de niet-beroepsactieven die in tegenstelling tot de voorgaande twee groepen niet actief naar werk zoeken én niet beschikbaar zijn voor werk, toch percipiëren ze zichzelf wel als werkend of werkloos wanneer gepeild wordt naar hun arbeidsmarktstatus. Ze voelen met andere woorden toch nog steeds een band met de arbeidsmarkt. Zo worden bijvoorbeeld personen die louter vrijwilligerswerk uitvoeren of personen die langer dan drie maanden in loopbaanonderbreking zijn niet als werkend beschouwd volgens de ILO-definitie maar kunnen ze zichzelf wel als werkend bestempelen. Anderzijds vallen personen die passief op zoek zijn naar een job en niet beschikbaar zijn om binnen de twee weken te starten niet onder de ILO-werkloosheidsdefinitie maar kunnen ze zichzelf wel percipiëren als werkloos.
Deze groepen hebben duidelijk nog een band met de arbeidsmarkt en worden, samen met de werklozen, meegenomen bij het berekenen van de potentiële werkzaamheidsgraad: een oefening waarbij we nagaan hoe sterk de werkzaamheidsgraad zou worden opgehoogd als we erin slagen om de op het eerste gezicht ‘makkelijkste’ groepen van de arbeidsreserve aan de slag te krijgen, bovenop de werkende populatie. Meer informatie over de drempels waartegen deze groepen aanlopen, vind je in onderstaande rapporten.
Overige niet-beroepsactieven: niet zoekend en niet beschikbaar
Daarnaast is het ook interessant om de andere niet-beroepsactieven inzichtelijk te maken. Voor de opdeling hiervan gaan we eerst na of de link met de arbeidsmarkt ontbreekt. Als ze niet actief zoeken naar werk en niet beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt kijken we vervolgens in de EAK naar de subjectieve invulling van hun sociaal-economisch statuut gedurende de referentieweek. We schatten in dat een gedeelte hiervan in de toekomst inzetbaar zou kunnen worden na afronding van studies of mits de nodige ondersteuning, zoals aanpassing van het werk, hulp bij verplaatsingen van en naar het werk, aangepaste uitrusting en dergelijke meer.
- De arbeidsongeschikten vormen hier een grote deelgroep, met 6 niet-beroepsactieven (op een totaal van 21 niet-beroepsactieven). Deze personen geven aan hinder te ondervinden door een handicap, langdurige aandoening of ziekte. We vinden opvallend meer kortgeschoolden en 50-plussers terug in deze categorie.
- Daarnaast zijn de huisvrouwen- en mannen goed vertegenwoordigd in deze groep. Enerzijds gaat het over vrouwelijke 50-plussers die geboren zijn binnen België of de EU. Dit is eerder een uitdovende groep, aangezien we al geruime tijd constateren dat steeds meer generaties van Belgische vrouwen aan het werk gaan. Anderzijds gaat het over vrouwen uit de jongere leeftijdsgroep (25-49 jaar) met een niet-Belgische achtergrond, van wie het merendeel ook kortgeschoold is.
- Vervolgens geven 4 van de 21 niet-beroepsactieven aan student te zijn. Het merendeel van hen zal zich na afronding van de studies actief op de arbeidsmarkt begeven en vormt daarom niet de scope binnen deze oefening.
- Tot slot zijn er de niet-beroepsactieven die zichzelf percipiëren als (vervroegd) gepensioneerd. Zij hoeven zich niet beschikbaar te stellen om toekomstige vacatures in te vullen, ook al is het in principe niet uitgesloten dat ze nog werk kunnen verrichten tijdens hun (vervroegd) pensioen.
Niet-beroepsactieven in Europees perspectief: Vlaanderen binnen Europa
Vanaf 2023 is het mogelijk om binnen ons dashboard ‘Vlaanderen binnen Europa’ enkele groepen uit de arbeidsreserve te vergelijken op Europees niveau en in een langere tijdreeks. Dit dashboard bevat momenteel nog cijfers tot en met 2022. Ons cijfermateriaal is gebaseerd op twee bronnen: de Enquête naar de Arbeidskrachten (EAK), uitgevoerd door Statbel, en de Labour Force Survey (LFS), uitgevoerd door Eurostat.
- Een van de indicatoren die we aanbieden is de niet-beroepsactievengraad, die de niet-beroepsactieven afzet tegenover de totale bevolking op arbeidsleeftijd. Uit onze visualisatie blijkt dat Vlaanderen relatief hoog scoort met 21,0% in 2022, wat zich net boven het EU-27 gemiddelde van 20,6% bevindt.
- Verder bekijken we ook het aandeel niet-beroepsactieven die geen betrekking zoeken omwille van ziekte of arbeidsongeschiktheid. Deze indicator verschilt van onze traditionele arbeidsongeschikten binnen de arbeidsreserve omdat we binnen het dashboard alle niet-beroepsactieven onderzoeken, in plaats van eerst de link met de arbeidsmarkt na te gaan (ongeacht of ze zoekend of beschikbaar of niet zoekend en niet beschikbaar zijn). Ook hier zien we dat Vlaanderen in 2021 relatief hoog scoort (5,6%) in vergelijking met andere Europese landen.
- Hiernaast stellen we het aandeel niet-beroepsactieven voor die geen betrekking zoeken omwille van zorgredenen. In tegenstelling tot de voorgaande indicatoren scoort Vlaanderen in 2021 (1,6%) lager dan het EU-27 gemiddelde (2,4%). Als we ons specifiek richten op vrouwen, kunnen we dezelfde vaststelling maken: Vlaanderen tekent met 3,0% lagere aandelen op dan het EU-27 gemiddelde van 4,6%. Ook deze indicator verschilt van de traditionele definitie die we hanteren voor huisvrouwen of -mannen om internationale vergelijkingen mogelijk te maken.
- Tot slot bieden we de baanloze gezinnen aan. Deze indicator toont het aandeel van de bevolking dat leeft in gezinnen waar niemand werkt: ze kunnen zowel niet-beroepsactief als werkloos zijn. Vlaanderen scoort met 6,6% lager dan het EU-27 gemiddelde van 8,4% (18- tot 59-jarigen).
Inschatting van het arbeidspotentieel via administratieve data
Het arbeidspotentieel binnen de Vlaamse bevolking brengen we ook in kaart via het Datawarehouse Arbeidsmarkt & Sociale Bescherming (DWH AM&SB) van de Kruispuntbank voor Sociale Zekerheid. Omdat het over administratieve gegevens gaat, zijn de groepen die we hier kunnen onderscheiden enigszins anders dan deze die we afbakenen op basis van de EAK. We zetten het DWH AM&SB voornamelijk in om bij de niet-beroepsactieven in te zoomen op personen in ziekte, invaliditeit of ongeval, personen met een leefloon en financiële hulp en personen met een tegemoetkoming voor handicap. We kunnen daarbij op termijn ook de mobiliteit vanuit deze arbeidsmarktpositie naar de arbeidsmarkt in kaart brengen. Let wel: de leeftijdsafbakening die we hier kunnen hanteren, is 18 tot 64 jaar (tegenover 20 tot 64 jaar bij de EAK).
De totale groep van niet-beroepsactieven is in 2019 met 680 800 personen bijna zes keer zo groot als de werklozenpopulatie, goed voor 17% van de bevolking op arbeidsleeftijd. De grootste groepen zijn de rechtgevende kinderen voor kinderbijslag en de (vervroegd) gepensioneerden. Deze beschouwen we niet als bijkomend arbeidspotentieel aangezien de eerste groep voornamelijk bestaat uit studenten die op termijn vanuit het onderwijs de arbeidsmarkt betreden, de gepensioneerden vanuit het wettelijke pensioen al uit de arbeidsmarkt getreden zijn.
In de toekomst zullen we ook via deze bron het arbeidspotentieel blijven monitoren. Momenteel kan je onze cijfers en inzichten op basis van het DWH AM&SB raadplegen via onderstaande rapporten.
Elk talent een kans geven
Naast de groep van werklozen ligt er ook arbeidspotentieel verscholen bij de werkende en niet-beroepsactieve bevolking. Vanuit een inclusieve benadering kan de band met de arbeidsmarkt die zij hebben in rekening worden gebracht, en worden versterkt waar mogelijk. Niet zozeer vanuit een straffende benadering, maar vanuit een faciliterende aanpak die beoogt dat mensen makkelijker de stap kunnen zetten naar de arbeidsmarkt, of minder makkelijk uitvallen op de arbeidsmarkt. De Vlaamse Regering onderschreef deze visie in haar regeerakkoord (2019) en in haar missieverklaring.
Het arbeidspotentieel activeren lijkt niet altijd evident. De hindernissen die mensen ervan weerhouden om zich actief aan te bieden op de arbeidsmarkt, zijn immers uiteenlopend en variëren zowel tussen als binnen groepen. Deze drempels situeren zich meestal op het snijvlak van verschillende actoren en vragen dus ook een aanpak die transversaal is en betrokkenheid vergt van alle spelers: het individu, de werkgever en de overheid. Toch is er ruimte om de band met de arbeidsmarkt versterkt aan te halen bij zij die er nu verder vanaf staan. Velen van hen lijken immers verder verwijderd te zijn van de arbeidsmarkt omdat in hun levensparcours de arbeidsmarktband werd losgelaten of zelfs werd doorgeknipt.
Eén maatregel of aanpak zal daarom niet voldoende zijn. Verschillende aspecten kunnen de toeleiding naar werk versterken, waarbij ook maatwerk en de nodige creativiteit belangrijk zijn. Het gaat om beleid op het vlak van opleiding (bijvoorbeeld in het kader van heroriëntering en het tegengaan van verouderde vaardigheden, retentie en ontmoediging), betaalbare en werk-combineerbare kinderopvang, werkbaar werk, multi-werkgeverschap, eindeloopbaan, transitie onderwijs-arbeidsmarkt, inclusief ondernemen, enzoverder. Dit bevindt zich vaak op het snijvlak van meerdere beleidsdomeinen en -niveaus. Versterkte samenwerking tussen alle niveaus en alle betrokkenen, maar ook ruimte voor asymmetrisch beleid, zullen cruciaal zijn in deze omwentelingen.
In onderstaande Steunpunt-rapporten gaan we dieper in op het beleidsaspect.
Andere interessante thema's
Arbeidsreserve
Waar vinden we nog arbeidskrachten?
Kwetsbare groepen
Hoe positioneren kwetsbare groepen zich op de arbeidsmarkt?
Mobiliteit tussen arbeidsmarktstatuten
Wat zijn de bewegingen tussen de verschillende arbeidsmarktposities werkend, werkloos en niet-beroepsactief?